Recenzje: Historia bomby atomowej – Stany Zjednoczone, Rzesza Niemiecka, Związek Radziecki

Krzysztof Rzymkowski

Recenzje: Historia bomby atomowej – Stany Zjednoczone, Rzesza Niemiecka, Związek Radziecki

Historia powstawania broni jądrowej zapoczątkowana w latach trzydziestych dwudziestego wieku jest stale przedmiotem zainteresowania różnych środowisk nie tylko związanych z techniką jądrową. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się publikacje przedstawiające stan badań naukowych prowadzących do powstania bomby atomowej w okresie poprzedzającym II Wojnę Światową, dynamiczny rozwój badań w czasie wojny i po jej zakończeniu.

W Polsce ukazało się na ten temat niewiele pozycji. W 1979 r. wydawnictwo MON wydało wspomnienia Charlesa Aillerta generała kierującego pracami nad francuską bombą atomową pt. „Francuska ‚przygoda atomowa'”. W roku 2000 wydawnictwo Prószyński i S-ka wydało rewelacyjną książkę Richarda Lee Rhodesa amerykańskiego dziennikarza, historyka i publicysty pt. „Jak powstała bomba atomowa” (The Making of the Atomic Bomb) wyróżnioną Nagrodą Pulitzera w 1986. Książka w bardzo atrakcyjny sposób przestawia stan badań i prac nad bombą atomową w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Japonii i Wielkiej Brytanii.

Pośrednio o budowie bomby i wątpliwościach moralnych uczonych z jednej strony zafascynowanych nowymi odkryciami a z drugiej tragicznymi skutkami ich wykorzystania można dowiedzieć się z książek Klausa Hoffmanna „Wina i odpowiedzialność – Otto Hahn Konflikty uczonego” i „J. Robert Oppenheimer – Twórca pierwszej bomby atomowej” (Wydawnictwo Naukowo Techniczne).

Książka Jerzego Kubowskiego „Historia bomby atomowej – Stany Zjednoczone, Rzesza Niemiecka, Związek Radziecki; fakty, relacje, dokumenty” (Poligraf 2014) oprócz opisów technicznych projektów bomby atomowej podaje wiele niepublikowanych dotychczas informacji opartych o odtajnione dokumenty służb wywiadowczych.

Przedstawiona historia budowy bomby atomowej w Stanach Zjednoczonych oprócz wyjaśnienia fizyki działania bomby zawiera wzajemną korespondencje uczonych i listy do władz. Obrazuje w ten sposób determinację uczonych w dążeniu do celu, kolejne kroki w zdobywaniu doświadczenia (budowa pierwszego reaktora – stos Fermiego, przygotowanie eksperymentalnego wybuchu). Mimo, że autor nie podaje w spisie literatury opracowania Richarda Rhodesa, można odnieść wrażenie, że rozdział ten jest uzupełnieniem wiadomości Rhodesa nie tylko przez podanie oryginalnej korespondencji, ale również przez bogaty materiał ilustracyjny łącznie z konstrukcją bomby, mapą ośrodków badawczych zaangażowanych w projekt budowy bomby czy mapy trasy ataku na Japonię. Interesujące są fragmenty dotyczące zakończenia działań wojennych.

W rozdziale poświęconym historii budowy bomby atomowej w Niemczech omówiono przypuszczalne przyczyny niepowodzenia tego przedsięwzięcia, mimo że niemieccy uczeni byli w tym czasie wiodącą grupą w badaniach jądrowych. Jedną przyczyn jest fakt, że z 26 osobowej grupy znaczących uczonych 12 musiało ze względu na antysemickie ustawy opuścić III Rzeszę. W rozdziale omówiono wiele akcji opóźniających badania. Dużo miejsca poświęcono dwuznacznej roli noblisty Wernera Heisenberga. Do dziś pozostaje aktualne pytanie czy niepowodzenie programu jądrowego było wynikiem trudnych warunków wojennych czy celowego działania uczonych.

Ostatni rozdział porusza niezwykle interesujący temat budowy bomby atomowej w Związku Radzieckim. W zasadzie jest to opis historii nauki i rozwoju fizyki jądrowej w Związku Radzieckim od chwili jego powstania do upadku. Podano krótkie życiorysy uczonych powiązanych badaniami jądrowymi ich czasem tragiczne losy, ogromne trudności w pracy naukowej wynikające między innymi z izolacji od literatury światowej, doktrynalnego podejścia władz do nauki, itd. W tym dość ponurym obrazie zdumiewa patriotyzm uczonych podejmujących pracę mimo bardzo zniechęcających działań władz. Rozdział jest bogato ilustrowany. Podano szereg sensacyjnych informacji np. o próbach wydostania się z żoną z Związku Radzieckiego Geogija Gamowa, który po latach podjął współpracę z wywiadem czy o tym jak wywiad zdobywał wiadomości o bombie, jak udało się wstrzymać publikację instrukcji budowy bomby. Przedstawiono wiele oryginalnych dokumentów. Istotnym niedostatkiem jest brak opisu jak i gdzie powstała bomba w ZSRR, jaki zespół ją budował, gdzie przeprowadzono pierwsze próby. We wstępie podano, że ZSRR szybko opanował technologię budowy bomby, ale w tekście nie znalazło to potwierdzenia.

[1] Charles Aillert „Francuska ‚przygoda atomowa'”, Wydawnictwo MON, 1979
[2] Richard Lee Rhodes „Jak powstała bomba atomowa”, Prószyński i S-ka, 2000
[3] Klaus Hoffmann „Wina i odpowiedzialność. Otto Hahn – Konflikty uczonego”, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 1997
[4] Klaus Hoffmann „J. Robert Oppenheimer: Twórca pierwszej bomby atomowej”, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 1999
[5] Jerzy Kubowski „Historia bomby atomowej – Stany Zjednoczone, Rzesza Niemiecka, Związek Radziecki; fakty, relacje, dokumenty”, Poligraf, 2014