Ochrona środowiska i energetyka jądrowa

Krzysztof Rzymkowski

Streszczenie: W opracowaniu przedstawiono zalecenia dotyczące ochrony środowiska przy projektowaniu i budowie zakładów przemysłu jądrowego oraz zasady unieszkodliwiania odpadów promieniotwórczych.

Rosnące światowe zapotrzebowanie na energię, zaobserwowane zmiany klimatyczne i związana z tym konieczność ochrony środowiska powodują poszukiwanie wydajnych, czystych źródeł energii prowadząc do wyraźnego zainteresowania energetyką jądrową. Źródłem energii wykorzystywanym obecnie w energetyce jądrowej jest uran .powszechnie występujący w skorupie ziemskiej.

Energetyka Jądrowa

Przemysł jądrowy, szczególnie jego część związana z energetyką jądrową, rozwinął się w latach pięćdziesiątych XX wieku.

Charakterystyczną cechą energetyki jądrowej jest cykl paliwowy, polegający na zamkniętym obiegu paliwa uranowego, przetwarzanego w szeregu zakładach stanowiących niezależne obiekty przemysłowe. Jądrowe zakłady przemysłowe powiązane z energetyką tworzą rozbudowany system wynikający z cyklu paliwowego i obejmują kopalnie uranu, zakłady wzbogacania paliwa, wytwórnie paliwa, elektrownie, przechowalniki wypalonego paliwa, zakłady przetwarzania wypalonego paliwa, składowiska odpadów radioaktywnych (nisko- i wysokoaktywnych), w tym składowiska wypalonego paliwa przy otwartym cyklu paliwowym. Wymaga to indywidualnego określenia ich wpływu na środowisko. Wpływ ten rozpoczyna się w chwili rozpoczęcia budowy obiektu przemysłu jądrowego, i jest pod wieloma względami identyczny, jak w przypadku budowy wszystkich innych nowo powstających zakładów przemysłowych. Mimo specjalnych wymogów budowy i bezpieczeństwa, .dotyczącego przede wszystkim zjawiska promieniowania, wpływ zakładów przemysłu jądrowego na środowisko czasie normalnej ich eksploatacji jest praktycznie pomijalny. Pomiary tego promieniowania w ich pobliżu nie wykazują istotnej zmiany w stosunku do naturalnego promieniowania tła.

Cykl paliwowy (K. Rzymkowski)

Ochrona środowiska – zalecenia

Ocena odziaływania przemysłu jądrowego na środowisko obejmuje nie tylko zagadnienia związane z promieniowaniem. Przy rozważaniach wpływu energetyki jądrowej na środowisko należy również uwzględnić wszystkie problemy związane z infrastrukturą przemysłową ze szczególnym zwróceniem uwagi na specyfikę przemysłu jądrowego. Współczesne zalecenia ochrony środowiska dotyczą przede wszystkim zagadnień ochrony czystości powietrza, wody, gleby, ograniczenia emisji różnych substancji i promieniowania, ograniczenia wibracji i hałasów, zachowania krajobrazu, ochrony zabytków i ekosystemów, ograniczenie wpływu na zmianę klimatu oraz zapewnienie bezpieczeństwa ludności z uwzględnieniem zagrożeń naturalnych. Wszystkie te elementy nie powinny wpływać niekorzystnie na rozwój gospodarczy. Zalecenia ochrony środowiska tzw. strategiczna ocena odziaływania na środowisko (strategic environmental assessment – SEA) są włąściwie zbiorem wskazówek, porad, na jakie problemy należy zwrócić szczególną uwagę przy budowie i eksploatacji zakładów przemysłowych. Są one opracowywane przez różne organizacje międzynarodowe. Zalecenia dotyczące energetyki jądrowej opracowuje Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej.

Ocena wpływu zakładów energetyki jądrowej na środowisko tj. powietrze, wodę i glebę musi uwzględniać przede wszystkim narażenie ludzi, fauny i flory. Jest to bardzo złożony problem. Najważniejszym zadaniem jest zachowanie czystości powietrza na każdym etapie powstawania, eksploatacji i likwidacji zakładów jądrowych. Drugim istotnym zagadnieniem jest wykorzystanie i czystość wody oraz związane z tym zagadnienie unieszkodliwiania ścieków. Należy również zwrócić uwagę na gospodarkę wodną w rejonie zakładów, uwzględniając zmianę poziomu wód gruntowych, nawadnianie obszarów rolniczych, dostarczanie wody do gospodarstw domowych a nawet ewentualne problemy nawigacyjne żeglugi śródlądowej. Z gospodarką wodną związany jest również problem jej wykorzystania do chłodzenia urządzeń w zakładach cyklu paliwowego i odprowadzania ciepła odpadowego wpływającego na zmianę mikroklimatu. Czystość gleby jest silnie powiązana z emisją różnych substancji do atmosfery i odprowadzaniem ścieków.

Emisja nieradioaktywnych substancji chemicznych w przemyśle jest na ogół powiązana z procesem spalania węgla kamiennego, brunatnego lub gazu. Jedynymi zakładami chemicznymi w cyklu paliwowym są zakłady przerobu paliwa w których procesy chemiczne nie wymagają używania lotnych substancji i są przeprowadzane w hermetycznie szczelnych pomieszczeniach. Wymiana powietrza jest w nich przeprowadzana przez systemy filtrujące wychwytujące areozole. Innym źródłem ewentualnej emisji substancji chemicznych są kopalnie uranu. Promieniowanie pochodzące z materiałów jądrowych jest kontrolowane w każdym pomieszczeniu, gdzie są one używane i wszelkie działania są tak zaprojektowane, by emisja promieniowania była utrzymana na najniższym osiągalnym poziomie.

Ważnym elementem ochrony środowiska jest ograniczenie hałasu i wibracji. Mogą one wpływać na ludzi i zwierzęta. W przemyśle jądrowym te zjawiska występują sporadycznie na ogół przy budowie nowych zakładów lub ich remoncie czy przy likwidacji. Szczególnie uciążliwy może być hałas i wibracje w czasie transportu materiałów budowlanych lub gruzu jak i praca w odkrywkowych kopalniach uranu. W czasie normalnej eksploatacji przy zwykłych warunkach pogodowych wibracje i hałasy są znikome. Wibracje powstające przy pracy turbin w elektrowniach są szybko tłumione. Przy projektowaniu zakładów przemysłu jądrowego zaleca się uwzględnienie hałasu i wibracji pochodzące z innych koniecznych towarzyszących konstrukcji dróg, kolei, instalacji wodnych lub sieci elektrycznej.

Lokalizacja zakładów przemysłu jądrowego może mieć istotny wpływ na ochronę środowiska. O ile niektóre zakłady cyklu paliwowego ze względów ekonomicznych są budowane blisko siebie np. kopalnia uranu, zakłady przemiału i zakłady produkcji „yellow cake” (mieszanina tlenków uranu), to przy wyborze miejsca budowy innych zakładów, szczególnie elektrowni jądrowych należy, oprócz ekonomii, kierować się dodatkowo wymaganiami ochrony środowiska.

Część gruntów na których powstaje zakład przemysłu jądrowego będzie wyłączona z innego użytkowania na okres około 100 lat (zakładając czas pracy np. elektrowni na około 80 lat). Powierzchnia zajmowana przez reaktor energetyczny wynosi ok. 20 ha a przez elektrownię wynosi ok. 2 km². Zakłada się, że po likwidacji elektrowni teren powróci do stanu początkowego, ale powinna również być zlikwidowana powiązana z nią infrastruktura drogi trakcje elektryczne itp. Może to mieć istotny wpływ na dalsze użytkowanie gruntów i krajobraz. Najtrudniej jest zniwelować wpływ na środowisko w kopalniach uranu i składowiskach. Ponieważ budowa zakładów przemysłu jądrowego wyłącza te tereny z użytkowania na długi okres muszą być one sprawdzone pod wieloma względami np. czy nie naruszają pamiątek historycznych, czy nie niszczą krajobrazu wpływając na turystykę, czy nie ograniczają dostępu do innych atrakcyjnych obszarów, nie wpływają na regionalne tradycje ludności niszcząc lokalne dziedzictwo kulturowe itd.

Jednym z najważniejszych celów ochrony środowiska jest ochrona ekosystemów. Ekosystemy powstają przez wzajemne długotrwałe oddziaływanie fauny, flory, w pewnym rejonie, tworząc równowagę biologiczną. Dlatego należy bezwzględnie zadbać by wszelkie wyznaczone tereny istotne dla ochrony i rozwoju fauny i flory na lądzie i morzu pozostały nienaruszone ze szczególnym uwzględnieniem naturalnych siedlisk. Ekosystemy są również źródłem żywności, wody, regulatorem klimatu. Zakłady przemysłu jądrowego powinny być usytuowane tak by ich wpływ radiologiczny i inny nie dewastował różnorodności biologicznej ekosystemu. Dotyczy to również towarzyszącej im infrastruktury.

Ogólnoświatowym problemem jest zauważalna zmiana klimatu. Energia jądrowa jest energetyką niskoemisyjną, co może pomóc w ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych. Z pośród zakładów cyklu paliwowego elektrownia jądrowa wytwarza minimalną ilość gazów cieplarnianych i nie emituje dwutlenku węgla, kopalnie uranu, transport materiałów (w tym materiałów jądrowych), a także budowa infrastruktury są źródłami emisji różnych substancji. Uwzględniając zachodzące zmiany klimatu, zakłady przemysłu jądrowego powinny być odporne na anomalie pogodowe np. bardzo wysokie lub bardzo niskie temperatury, gwałtowne powodzie, huragany, fale tsunami, trzęsienia ziemi by ich uszkodzenie nie przyczyniło się do degradacji środowiska.

Zalecenia ochrony środowiska tzw. strategiczna ocena odziaływania na środowisko (strategic environmental assessment – SEA) zwracają uwagę na zdrowie publiczne mające wtórny wpływ na środowisko wymuszając stosowanie odpowiednich norm bezpieczeństwa. Dotyczy to bardzo wielu działań począwszy od zaleceń bezpieczeństwa radiologicznego w różnych warunkach zagrożenia (w czasie działań rutynowych, działań w sytuacjach awaryjnych, wypadkach), zaleceń dotyczących dopuszczalnych poziomów wibracji i hałasu, poziomu emisji nieradiologicznych, zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w różnych typach zakładów przemysłu jądrowego na różnych etapach od budowy do likwidacji. Zalecane jest prowadzenie badań epidemiologicznych pozwalających śledzić zdrowie fizyczne i psychiczne lokalnych populacji. Obawa ludzi przed energią jądrową może prowadzić do znacznych komplikacji zdrowotnych i społecznych, dlatego zalecane są również badania psychologiczne.

Ograniczenie wpływu energetyki jądrowej na środowisko, w czasie rutynowej pracy zakładów przemysłu jądrowego, polega na kontroli emisji radioaktywnych, w powietrzu, wodzie i glebie, zagospodarowaniu ciepła odpadowego, unieszkodliwianiu odpadów promieniotwórczych.

Źródła spodziewanych zagrożeń

Wykorzystanie broni jądrowej w końcowej fazie II wojny światowej wielką nieufność do energetyki jądrowej. Nieufność ta pogłębiła się za sprawą dwóch katastrof elektrowni jądrowych – Three Mile Island, Czarnobylu a ostatnio w Fukushimie. Powszechne są skojarzenia każdej działalności w zakresie techniki jądrowej z wybuchami i skutkami promieniowania związanymi z jego oddziaływaniem biologicznym. Podłożem lęków jest promieniowanie paliwa atomowego – tu dominują obawy związane z transportem, składowaniem odpadów, oraz, nierzadko, z samą obecnością zakładu energetycznego na danym terenie.

Promieniowanie jądrowe

Problemem związanym bezpośrednio z energetyka jądrową jest promieniowanie jądrowe, którego bezpośredni wpływ na środowisko jest całkowicie pomijalny przy zachowaniu wszystkich zaleceń ochrony radiologicznej. Z badań wynika, że w normalnych warunkach eksploatacji pracownicy elektrowni znacznie mniej narażeni na promieniowanie w porównaniu do górników w kopalniach węgla kamiennego.

Promieniowanie jądrowe w pobliżu obiektów jądrowych a nawet na ich terenie nie przekracza promieniowania tła, które nawet w granicach jednego województwa może się znacznie różnić i nie ma widocznego wpływu na środowisko. W Polsce średnie tło wynosi 0,2 µSv/h, przy czym np. w Sudetach 0,5 üSv/h, w Finlandii wynosi ono średnio 1µSv/h, w Kerali w Indiach aż 15 µSv/h i rekordowo w Ramsai w Iranie 100 µSv/h. Toczy się zażarta dyskusja o szkodliwości lub dobroczynnym działaniu małych dawek na organizm ludzki, jednak na podstawie dostępnych obecnie danych doświadczalnych można jedynie stwierdzić brak istotnego wpływu dawek mieszczących się w granicach tła na człowieka i jego środowisko. Zauważalne są natomiast efekty długotrwałego i systematycznym narażenia a promieniowanie, natomiast nawet silne lecz pojedyncze i krótkotrwałe narażanie nie zawsze wywołuje efekty chorobowe lub zejścia śmiertelne.

Na naturalne promieniowanie tła jesteśmy narażeni zawsze, a wpływ elektrowni jądrowych czy nawet całego przemysłu jądrowego na środowisko jest w warunkach normalnej pracy pomijalny. Przy obecnej technologii oraz systemie kontroli problem promieniowania dotyczy w zasadzie wyłącznie sytuacji awaryjnych. W tym miejscu należy podkreślić, że nawet awaria systemu zabezpieczeń w tym przemyśle nie może być porównywana do wybuchów jądrowych, których podstawowym celem jest niszczenie

Emisje radioaktywne i ich kontrola

W czasie normalnej pracy, zmiana poziomu promieniowania wokół zakładów przemysłu jądrowego, nie może przekraczać 0,1 mSv/rok w odniesieniu do naturalnego promieniowania tła. W Polsce średnie promieniowanie tła wynosi 2,6 mSv/rok. Jest to podstawą do określania granicznych dopuszczalnych wielkości emisji substancji promieniotwórczych. Dopuszczalne wielkości emisji są ustalane indywidualnie dla każdego zakładu przemysłu jądrowego. Głównymi źródłami emisji są elektrownie jądrowe i zakłady przerobu paliwa. Gazowe jak i ciekłe substancje radioaktywne powstające w wyniku procesów technologicznych są przesyłane do sytemu oczyszczalni odpadów. Odpady gazowe po wysuszeniu i filtracji są uwalniane przez system wentylacyjny do atmosfery. Komin, przez który są one uwalniane, powinien być dostatecznie wysoki by uzyskać znaczne rozproszenie gazów. Kontrola substancji gazowych jest przeprowadzana po każdym etapie technologicznym oczyszczania. Dodatkowo, dla celów międzynarodowego systemu zabezpieczeń (safeguards), gazy uwolnione przez komin do atmosfery są sprawdzane w celu potwierdzenia, że prowadzona w zakładzie działalność jest zgodna z deklaracją i nie jest powiązana z zastosowaniami militarnymi.

Odpady gazowe powstają w trakcie pracy reaktora w wyniku reakcji jądrowych i aktywacji materiałów. Pręty paliwowe dla elektrowni jądrowych, w postaci rurek cyrkonowych, zawierają pastylki dwutlenku uranu (UO₂). Powstające wewnątrz prętów produkty rozszczepienia są w większości zatrzymywane wewnątrz prętów aż do ich otwarcia w zakładach przerobu. Zaobserwowano, że wydostają się one częściowo na zewnątrz w wyniku dyfuzji i mikronieszczelności do układu chłodzenia, gdzie mogą reagować z substancjami znajdującymi się w chłodziwie. Powstałe w układzie odpady chłodzenia są usuwane przez systemy przetwarzania odpadów ciekłych i gazowych. Poziomy promieniowania uwalnianych substancji są kontrolowane by tak by nie przekraczały dopuszczalnych granic.

Poziom emisji substancji radioaktywnych zależy od typu reaktora oraz od właściwości systemów oczyszczania. Uwalnianymi do atmosfery substancjami są głównie gazy szlachetne (¹³³Xe, ⁴¹Ar), ¹⁶N, ¹⁴C, ³⁵S, pary trytu, cząstki stałe. Ilość niektórych z nich np. ¹⁴C jest bardzo mała, ale ze względu na długi półrozpadu może mieć wpływ na skumulowany poziom promieniowania na powierzchni gleby. Podobnie uwalnianie trytu wymaga okresowej oceny wpływu jego na środowisko.

Tryt powstaje w elektrowni jądrowej przede wszystkim w wyniku rozpadu jądra uranu w pręcie paliwowym, wychwytu neutronów przez jądra zanieczyszczeń i dodatków do chłodziwa boru, litu, amoniaku oraz aktywacji deuteru i wychwytu neutronów przez substancje stosowane w prętach regulacyjnych. Tylko niewielka część trytu powstałego w wyniku reakcji jądrowych w paliwie jest wydostaje się do atmosfery. Uranowe pastylki są zamknięte w prętach paliwowych. Prowadzone badania wskazują, że mogą zachodzić reakcje chemiczne pomiędzy materiałem, z którego wykonana jest koszulka – obudowa pręta paliwowego – stopy cyrkonu a produktami rozszczepienia między innymi z trytem. Możliwe jest również bezpośrednie przenikanie jąder trytu, jednakże znaczenie tego mechanizmu jest pomijalne. Bardziej znaczący jest przepływ trytu przez mikro otwory i drobne uszkodzenia struktury obudowy. Dlatego bardzo istotny jest dobór materiału obudowy pręta związany z systemem chłodzenia zależnym głównie od typu reaktora. Całkowita emisja produktów gazowych z elektrowni jest bardzo niska i musi być utrzymywana na takim poziomie by wraz innymi uwolnieniami -opadami ciekłymi, nie przekraczała dopuszczalnego poziomu promieniowania.

Odpady ciekłe o potencjalnych właściwościach promieniotwórczych, które powstają elektrowniach jądrowych, pochodzą przede wszystkim z dekontaminacji i prania odzieży, dekontaminacji pomieszczeń, narzędzi używanych np. w basenach wypalonego paliwa, transporterów paliwa, plastikowych plandek ochronnych itp. Ponadto odpady ciekłe mogą pochodzić np. z zużytych płynów technicznych, chłodziw, olejów używanych w elektrowni, upustów, przecieków (dopuszczalnych) z obiegu chłodzenia rdzenia reaktora lub basenów wypalonego paliwa. Wszystkie te płyny zawierają drobiny substancji nieorganicznych, ciał stałych, np. piasku, metali, jak i drobin farb, proszków czyszczących itp. Po wstępnej selekcji, o której decyduje pochodzenie ścieków, są on kierowane do wyspecjalizowanych ciągów (kaskad) instalacji oczyszczających. Unieszkodliwianie radioaktywnych odpadów ciekłych w obiektach jądrowych jest wielostopniowe z wykorzystaniem filtracji, wytrącania, sorpcji, wymiany jonowej, parowania, separacji membranowej. Procesy oczyszczania mają na celu zmniejszenie objętości odpadów poprzez dalsze stężanie i odzyskanie wody. Odpady ciekłe w elektrowniach jądrowych zawierają materiały radioaktywne tryt, ¹³⁷Cs, ¹³⁴Cs, ¹³¹I, ¹³³I, ⁵⁸Co i powstałe materiały aktywowane zawierające np. ⁵¹Cr, ⁵¹Mn. Znaczna część stężonych odpadów promieniotwórczych jest składowana na terenie elektrowni. Należy podkreślić, że każde przekroczenie obowiązujących standardów bezpieczeństwa lub procedur spowoduje uruchomienie wielu urządzeń zabezpieczających, które automatycznie wyłączą reaktor w przypadku poważnego zagrożenia.

Wypalone paliwo z reaktorów jądrowych jest najsilniejszym źródłem promieniowania w cyklu paliwowym i dlatego też standardy bezpieczeństwa i ochrony radiologicznej są w zakładach jego przerobu najbardziej restrykcyjne. Podstawowym zagrożeniem jest poziom promieniowania gamma emitowanego przez radioaktywne produkty rozszczepienia. W procesie przerobu paliwa odzyskiwane są przede wszystkim dwa pierwiastki – uran i pluton. Zakłady przerobu są dużymi zakładami chemicznymi, w których wszystkie procesy są zautomatyzowane i bardzo ściśle monitorowane (w tym przez zespoły międzynarodowe). Monitorowanie ma na celu nie tylko kontrolę techniczną, ale ma również zabezpieczać przed nieuprawnionymi działaniami dążącymi do pozyskiwania plutonu i uranu do zastosowań militarnych.

W procesie przerobu paliwa powstają odpady: ciekłe, gazowe oraz stałe, wysoko-, średnio -, bądź nisko -aktywne. Odpady wysokoaktywne po odpowiednim przetworzeniu są składowane w specjalnie wyznaczonych i przystosowanych do tego magazynach centralnych dla całego kraju.

W procesie przerobu wyodrębniane są użyteczne pierwiastki np. metale ziem rzadkich, (niektóre otrzymywane praktycznie tylko tą drogą). Wyodrębnione ¹³⁷ Cs, ⁹⁹ Te, ¹⁴⁷ Sr, są zagęszczane i magazynowane.

Unieszkodliwianie gazowych produktów rozszczepienia ( ⁸⁵Kr, ¹²⁹I), lotnych związków ¹⁴C i trytu może być przeprowadzane różnymi metodami. Po oczyszczeniu mogą być one uwalniane do atmosfery, ale tak by zachować obowiązujący dopuszczalny poziom promieniowania na zewnątrz zakładu lub mogą być zagęszczane i składowane z odpadami wysokoaktywnymi. Tryt może być odprowadzany do wód gruntowych lub otwartych zbiorników wodnych. Spośród wszystkich zakładów przemysłu jądrowego największa koncentracja trytu występuje wokół zakładów przerobu paliwa.

Podstawowym radioaktywnym składnikiem ścieków jest woda trytowa T₂O (³H₂O). Całkowite usunięcie jonów trytu przy zastosowaniu konwencjonalnych metod zagęszczania nie jest możliwe i są one podstawowym źródłem promieniowania w ściekach. Czas połowicznego rozpadu trytu wynosi 12,33 lat. Dlatego prowadzona jest obserwacja jego obecności rozprzestrzeniania się w środowisku przy różnych metodach unieszkodliwiania odpadów ciekłych.

Odprowadzenie ścieków do wód gruntowych zawierających materiały promieniotwórcze (tryt) poprzez specjalne studnie lub baseny należy do bardzo rzadkich metod pozbywania się odpadów. Jest to metoda wymagająca znacznego zaangażowania środków na badania hydrologiczne i geologiczne w celu ustalenia kierunków przepływu wód podziemnych i kosztownej okresowej kontroli skażeń ze szczególnym uwzględnieniem obszarów poboru wody pitnej.

Możliwe jest również odprowadzanie ścieków zawierających głównie tryt do wód powierzchniowych, ale wymaga to ich znacznego rozcieńczenia i jest wykorzystywane wówczas, gdy zakłady znajdują się w pobliżu dużych rzek, jezior lub morza. Ścieki radioaktywne są transportowane z obszaru procesu technologicznego do oczyszczalni ścieków, gdzie są oczyszczane, tak aby ich poziom aktywności spadł znacznie poniżej dopuszczalnych limitów emisji, przed ich uwolnieniem do systemu wodnego. Oczywiście konieczna jest również okresowa kontrola poziomu promieniowania ze względu na możliwą kumulację materiałów radioaktywnych.

W zależności od stosowanej technologii przerobu paliwa oraz jego ilości bardziej ekonomiczną metodą unieszkodliwiania odpadów zawierających tryt jest składowanie go w przechowalnikach odpadów wysoko aktywnych.

Ciepło odpadowe

Bardzo ważnym elementem ochrony środowiska jest zagadnienie odprowadzania niewykorzystanego do produkcji energii elektrycznej ciepła traktowanego jako odpad i nazywanego ciepłem odpadowym. W elektrowniach wykorzystujących paliwa kopalne znaczna ilość tego ciepła jest uwalniana przez komin wraz z produktami spalania. W elektrowniach jądrowych ciepło jest odprowadzane do zbiorników wodnych.

Jedynymi zakładami przemysłu jądrowego wytwarzającym duże ilości ciepła odpadowego są elektrownie. Systemy chłodzenia elektrowni wykorzystują duże objętości wody. Ciepło generowane przez elektrownię jądrową pochodzi z reakcji rdzenia oraz basenów wypalonego paliwa. Obecnie stosowane są trzy metody usuwania ciepła z elektrowni jądrowych. Są one częściowo podobne do stosowanych w elektrowniach konwencjonalnych.

Pierwsza metoda to jednokrotny przepływ wody chłodzącej – obieg otwarty. Druga metoda opiera się na zamkniętym obiegu chłodzenia. Trzecia metoda to połączenie obu tych cyklów w tzw. systemie zmiennym.

Chłodzenie w obiegu otwartym polega na jednokrotnym przepływie przez chłodnice wody chłodzącej pobieranej z rzeki, jeziora, sztucznego zbiornika wodnego, morza. Elektrownie jądrowe pracujące w tym systemie chłodzenia są lokalizowane w pobliżu wielkich zbiorników wodnych. W celu uzyskania dobrej wydajności chłodzenia w tym systemie konieczne jest przepompowywanie przez układ wymienników ciepła ogromnych ilości wody. Woda ta nie ulega skażeniu w procesie wytwarzania energii elektrycznej, gdyż nie ma kontaktu z elementami radioaktywnymi.

Chłodzenie w obiegu zamkniętym wykorzystuje ciągłe schładzanie wody w wieżach chłodniczych lub basenach. Woda schłodzona w wieżach chłodniczych powraca do obiegu chłodzącego. Jej ubytki są kompensowane przez pobór wody ze zbiorników wodnych jezior lub rzek. Woda ta nie opuszcza elektrowni i w związku z tym nie ma potrzeby poddawaniu jej procesom oczyszczania. Nie ma ona kontaktu ze środowiskiem. Elektrownie w których wykorzystywany jest ten system są lokalizowane w rejonach z niedoborami wody.

System zmienny stanowi kombinację obu powyższych systemów. Należy podkreślić, że systemy usuwania ciepła stanowią wtórny obieg wodny nie mający kontaktu z substancjami promieniotwórczymi.

Woda przed wprowadzeniem jej do systemu chłodzenia jest filtrowana. Po przejściu wody chłodzącej przez chłodnicę, jest ona odprowadzana, w systemie otwartym do środowiska, przy czym jej temperatura jest wyższa o 10 –12 °C. W morzu i rzece cieplejsza woda zostanie rozproszona powodując ewentualnie drobne zakłócenia w środowisku w pobliżu kanału wylotowego. Natomiast w sztucznych zamkniętych zbiornikach wodnych i jeziorach może spowodować podniesienie ich temperatury wpływając, w dłuższym czasie, w istotny sposób na ekosystem całego obszaru i nawet na mikroklimat. Podwyższenie temperatury wody w zbiornikach wodnych ma istotny wpływ na zawartość w niej tlenu decydującego o rozwoju fauny i flory. Prowadzone są próby ograniczenia ilości ciepła odpadowego przez zwiększenie sprawności elektrowni jądrowej, wprowadzenie nowych konstrukcji reaktorów. Pewną metodą ochrony zbiorników wodnych przed przegrzaniem są próby wydajniejszego chłodzenia wody w wieżach chłodniczych, basenach rozbryzgowych, chłodnicach powietrznych. W elektrowniach usytuowanych nad brzegami oceanów rozważana jest koncepcja poboru zimnej wody z dużych głębokości. Jednakże wywołane w ten sposób sztuczne prądy mogą mieć niszczący wpływ na środowisko w pobliżu elektrowni. Należy podkreślić, że wykorzystanie wody do celów chłodniczych w elektrowniach ma również istotny wpływ na gospodarkę wodną dużych obszarów kraju i czynione są różne starania mające na celu zmniejszenie jej zużycia.

Nasuwającym się rozwiązaniem ochrony środowiska przed przegrzaniem jest wykorzystanie ciepła odpadowego w ciepłownictwie komunalnym lub zastosowaniach przemysłowych. Pierwsze próby przeprowadzono w Szwecji i Szwajcarii. Jednak szersze wykorzystanie ciepła odpadowego w ogrzewaniu komunalnym w elektrowniach jądrowych jest utrudnione ze względu na ich oddalenie od dużych aglomeracji wynikające z przepisów bezpieczeństwa. W pewnych okolicach próbowano wykorzystywać ciepłą wodę w gospodarstwach rolnych wydłużając okres wegetacyjny i zmniejszając skutki mrozów. Jest to jednak wykorzystanie sezonowe nie rozwiązujące istoty problemu.

Dodatkowym problemem w pozbywaniu się ciepła odpadowego są zmiany klimatyczne powodujące wyjątkowo niebezpieczne zjawiska pogodowe jak fale upałów, susze, obniżone lub silne i gwałtowne opady, huragany itd. co ma wpływ na pracę systemów chłodzących wykorzystujących wieże chłodnicze.

Unieszkodliwianie wypalonego paliwa

W zamkniętym cyklu paliwowym około 97% wypalonego paliwa wraca do elektrowni, a tylko 3% stanowi odpady wysokoaktywne.

Odpady promieniotwórcze powstają w każdym zakładzie cyklu paliwowego: w kopalniach rud uranu, zakładach ich przerobu, zakładach produkcji paliwa jądrowego i przerobu wypalonego paliwa, reaktorach energetycznych oraz innej działalności związanej z techniką jądrową eksploatację reaktorów badawczych likwidacją urządzeń jądrowych, wykorzystywaniem izotopów promieniotwórczych w przemyśle, medycynie, badaniach naukowych i innych dziedzinach jak również likwidacji skutków wypadków jądrowych. Tak wielka różnorodność powstałych opadów wymaga wprowadzenia ich klasyfikacji. Najczęściej stosowanym kryterium jest postać fizyczna i aktywność promieniotwórcza. Odpady mogą być w stanie stałym, ciekłym i gazowym o aktywności niskiej, średniej i wysokiej. Oczywiście różnią się one również właściwościami fizycznymi przede wszystkim rodzajem promieniowania i czasem półrozpadu itd.

Opady promieniotwórcze są w zakładach unieszkodliwiania odpadów sortowane i przetwarzane do postaci umożliwiającej ich długotrwałe przechowywanie. Wszystkie odpady selekcjonowane są według aktywności. Wypalone paliwo jest odpadem wysoko aktywnym wymagającym szczególnie długiego procesu przygotowawczego do składowania. Wynika to przede wszystkim z konieczności „schłodzenia” wyjętego z reaktora paliwa. Jest ono przechowywane około 10 lat w basenie w tym czasie spada jego aktywność i ciepło. Woda w basenie działa jako osłona przed promieniowaniem i chłodzi paliwo. Następnie przed ostatecznym przetransportowaniem do zakładów może być jeszcze magazynowane w suchym przechowalniku.

Podstawowym celem unieszkodliwiania odpadów jest utworzenie szczelnego systemu barier izolującego odpady radioaktywne od biosfery.

System barier izolujących jest dopasowywany do rodzaju odpadów ich postaci fizycznej, aktywności czasu, półrozpadu, przewidywanego zagrożenia dla ludzi i środowiska z uwzględnieniem potencjalnej toksyczności. Najwięcej barier wymagają odpady wysokoaktywne. Dla odpadów nisko aktywnych wymagania są znacznie łagodniejsze. Poziom promieniowania na zewnątrz przechowalników odpadów podobnie jak dla wszystkich zakładów przemysłu jądrowego, zlokalizowanych na ogół pod ziemią, nie może przekraczać 0.1 mSv /rok.

Izolacja odpadów radioaktywnych polega głównie na uniemożliwieniu rozpraszania się materiałów promieniotwórczych, odseparowania ich od działania wody (wymywania, powstawania reakcji chemicznych). Dla łatwiejszego osiągnięcia tych celów i zaoszczędzenia powierzchni składowania koncentracja odpadów powinna być jak największe w jak najmniejszej objętości odpadów. System barier zabezpieczających odpady przed kontaktem z biosferą jest kilku stopniowy. Zanim odpady zostaną zapakowane do pojemników do przechowywania, ich objętość zostanie zmniejszona za pomocą różnych metod, np. cięcie mechaniczne lub termiczne, ściskanie.

Tak przygotowane odpady są zatapiane w trudno rozpuszczalnych związkach chemicznych co zapobiega rozsypaniu, rozproszeniu, rozpyleniu i wymywaniu substancji promieniotwórczych. Najczęściej używaną substancją jest szkło. Proces witryfikowania – zatapiania w szkle tworzy bardzo trwałe, odporne na wymywanie i chemikalia łatwe do składowania bloki zwykle cylindryczne. Jest to metoda stosowana przede wszystkim dla składowania odpadów wysokoaktywnych., Innym spoiwem może być beton spełniający jednocześnie rolę osłony biologicznej, asfalt, polimery, ceramika.

Zestalone odpady wysokoaktywne są zabezpieczane przed uszkodzeniami mechanicznymi, działaniem czynników atmosferycznych i kontaktem z wodą przez cylindryczne hermetyczne opakowanie metalowe wykonane z miedzi lub ze stali nierdzewnej. W niektórych składowiskach (Finlandia) bardzo odporna na działanie substancji w wodach podziemnych miedź jest ze względu na zwiększenie odporności mechanicznej wzmocniona obudową stalową. Miedziane pojemniki z odpadami, mają być otoczone gliną bentonitową i osadzone w otworach wywierconych głęboko w skale. Glina betonitowa ma dodatkowe działania ochronne pełniąc rolę amortyzatora w przypadku drgań lub pęknięć skały jak i również stanowi ochronę przed wodą. Obudowy metalowe są cylindryczne (beczki) i mają znormalizowane wymiary.

Beczki z odpadami wysokoaktywnymi są umieszczane w betonowych silosach obudowanych stalą nierdzewną. Betonowa konstrukcja składowiska, stanowi dodatkowe zabezpieczenie przed czynnikami atmosferycznymi, korozją i wyciekiem substancji promieniotwórczych.

Przed zamknięciem składowiska wykonywana jest dodatkowa wodoszczelna pokrywa wielowarstwowa, w celu ograniczenia dostępu wody, spowolnienia korozji opakowań i wymywania substancji promieniotwórczych. Jest to szczególnie istotne dla płytkich składowisk. Nieco inne są wymagania dla składowisk głębokich 500 – 900 m pod ziemią, w których przechowywane są odpady wysokoaktywne. Tutaj zagrożeniem nie są opady, ale podziemne cieki wypływające na powierzchnie szczególnie do miejsc poboru wody do celów spożywczych. Dlatego dla składowiska tego typu odpadów wybór lokalizacji musi być szczególnie dokładnie przebadany uwzględnieniem nawet niewielkich możliwych wstrząsów sejsmicznych.

Lokalizacja składowiska dla każdego rodzaju odpadów musi spełniać wszystkie wymagania ochrony środowiska ze szczególnym uwzględnieniem warunków geologicznych, hydrologicznych.

Aktualnie w Polsce projektuje się wybudowanie dwóch elektrowni jądrowych, do których paliwo będzie dostarczane z zagranicy, a po wypaleniu odsyłane do producenta w celu przerobu ( tj. odzyskania plutonu i niewypalonego uranu ). Pozostałe odpady z przerobu miałyby być składowane w Polsce. Pierwsze wypalone paliwo, które mogłoby być odesłane do producenta dostępne będzie po około 20 – 30 latach od chwili uruchomienia elektrowni. Dlatego też istnieje znaczny zapas czasu potrzebny do pojęcia ostatecznych decyzji takich jak np. budowa własnych zakładów przerobu paliwa, wybór lokalizacji składowiska odpadów i jego konstrukcja, technologia składowania itp. Budowa własnego zakładu przerobu powinna być rozważana przede wszystkim pod kątem opłacalności ekonomicznej. Obecnie stosowane technologie są bowiem bardzo wydajne i przy małej liczbie czynnych reaktorów zakład taki miałby duże przestoje. Na chwilę obecną można więc przyjąć, że w naszym kraju z punktu widzenia ochrony środowiska najważniejszym zagadnieniem jest budowa elektrowni oraz centralnego składowiska odpadów promieniotwórczych.

Energetyka jądrowa vs źródła odnawialne

Wzrastające zapotrzebowanie na energię przy jednoczesnych obawach o wyczerpywanie się źródeł konwencjonalnych oraz ich szkodliwy wpływ na środowisko sprawia, że trwają intensywne poszukiwania nowych źródeł energii. Należą do nich energia słoneczna, wiatrowa, pływów i fal morskich, cieplna oceanów, gorących skał, geotermiczna.

Wielka zaletą tych niekonwencjonalnych źródeł energii jest ich znikomy wpływ na destabilizację środowiska naturalnego, natomiast istotnymi wadami są koszty oraz trudność wykorzystywania w stabilnych procesach produkcyjnych wymagających ciągłości dostawy energii. Na tle tych różnorodnych propozycji dostarczanie energii w ramach zrównoważonego rozwoju szczególne miejsce zajmuje energetyka jądrowa. Wynika to z ogromnej wydajności, tzn. ilości uzyskiwanej energii w stosunku do ilości zużytego materiału (jedno rozszczepienie U-235 dostarcza 200 MeV energii, spalanie jednego atomu węgla dostarcza 4,5 eV , zużycie 1 kg paliwa jądrowego = 2 500 ton węgla) co przy obecnej rocznej produkcji energii elektrycznej wynoszącej w przybliżeniu 15 GW uzyskiwanej przy np. spalaniu 60 mln ton węgla kamiennego, (przy założeniu osiąganej sprawności dla silników cieplnych w około 37%,), ilość zużytego uranu ( przy założeniu wykorzystywania wyłącznie czystego uranu U -235) wynosiłby 24 000kg czyli 24 tony. Ponadto istnieją nadzieje na wykorzystywanie zużytego paliwa w przyszłości.

Pewnym argumentem przemawiającym za energetyką jądrową, z punktu widzenia ochrony środowiska, jest również powierzchnia zajmowana przez elektrownie. Blok jądrowy (elektrownia) o mocy 1 000 MW zajmuje powierzchnię około 2 km² (obecnie moc tych reaktorów jest powiększana do 1 300 MW bez zmiany powierzchni). Elektrownia słoneczna o podobnej mocy wymaga 30 km² terenu, a jej wydajność zależy nie tylko od sprawności przetworników fotoelektrycznych, ale i od tzw. stałej słonecznej tj. średniej ilości energii docierającej w miejscu instalacji ze słońca. Elektrownia wiatrakowa wymaga z kolei około 100 km², na których muszą się pomieścić niezliczone ilości konstrukcji wiatrakowych (obecnie wymiar jednego skrzydła nowoczesnego wiatraka energetycznego wynosi około 40-60 m i powinien się znaleźć na wysokości około 80 -120 m). Zajęcie tak dużej powierzchni, de facto przynajmniej w części wyłączające ją z użycia dla innej działalności ze względów bezpieczeństwa, obniża równiej np. walory krajobrazowe danej okolicy. Argumenty te skłaniają do opowiedzenia się za energetyką jądrową w ramach zrównoważonego rozwoju.

Inżynieria środowiska

W początkowym niezwykle dynamicznym okresie rozwoju produkcji przemysłowej i unowocześniana rolnictwa nie przywiązywano szczególnej uwagi do naturalnych zasobów przyrody, wykorzystując je bez ograniczeń, z przekonaniem, że powstające w trakcie procesu industrializacji rozmaite odpady będą wchłaniane przez środowisko bez widocznej dla niego szkody. Koncentrowano się przede wszystkim na rozwiązaniach technicznych do masowej produkcji dóbr konsumpcyjnych, co prowadziło do wzrostu zapotrzebowania na energię. Przy rozproszonym i względnie niewielkim zaludnieniu nie miało widocznego wpływu na samooczyszczanie się środowiska naturalnego, jednak efektem tego podejścia było rabunkowe wykorzystanie zbiorników wodnych, lasów i powietrza, za czym postępowała dewastacja krajobrazu i powierzchni uprawnych. Z czasem stawało się coraz bardziej oczywiste, że wchłanianie przez środowisko naturalne odpadów gazowych ciekłych i stałych oraz ciepła odpadowego, promieniowania czy nawet hałasu jest ograniczona. Zaistniałe więc konieczność dokładniejszego zbadania i opisania tych zjawisk, co doprowadziło do powstania tzw. inżynierii środowiska. Metody stosowane przez ta gałąź nauki można wykorzystać do określenia wpływu energetyki jądrowej na środowisko oraz populację ludzką.

Inżynieria środowiska zakłada, że przy uwzględnieniu wszystkich powyższych elementów, składających się na: sposób wykorzystania zasobów środowiska, dostępny poziom technologiczny, uwarunkowania społeczne, prawne itp., oddziaływanie społeczeństwa (wyrażające się n.p. rozwojem energetyki jądrowej) na środowisko można opisać zależnością:

I = P · A · T

gdzie: I – oddziaływanie(Impact); P – wielkość populacji (Population); A – wielkość konsumpcji (dochodu) (Affluance); T – wielkość określająca szkody przy wytworzeniu jednostki dochodu (Technology).

Jak łatwo zauważyć, czynniki A i T są trudne do zdefiniowania ze względu brak jednoznacznie przyjętej miary. Najczęściej przyjmuje się jako ich miarę ilość zużytej energii potrzebnej do wytworzenia określonej ilość dóbr dla jednego człowieka.

Problem ochrony środowiska powinien być rozwiązywany kompleksowo w skali globalnej, uwzględniając różne czynniki, tak by rozwój gospodarczy był ściśle powiązany z wykorzystaniem zasobów naturalnych w sposób zrównoważony. W związku z tym zdefiniowano tzw. strategię zrównoważonego rozwoju, której pełną definicję zawarto w 27 zasadach Zrównoważonego Rozwoju powstałych podczas tzw Szczytu Ziemi – „Deklaracja z RIO” z 14 czerwca 1992 roku. W skrócie za rozwój zrównoważony uważa się taki rozwój, który zaspokaja potrzeby współczesnych społeczeństw, bez pozbawiania przyszłych pokoleń możliwości zaspokajania także ich potrzeb.

Idea zrównoważonego rozwoju

Idea zrównoważonego rozwoju była od dawna bardzo istotnym elementem dyskusji międzynarodowych, począwszy od raportu Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta z roku 1969, gdzie pojawiła się ona po raz pierwszy, poprzez szereg kolejnych inicjatyw – Deklaracja Sztokholmska z 1984 roku, program „Troska i Odpowiedzialność” z 1984 roku, którego założenia zaczęto realizować w Polsce od 1993 r., raport ONZ „ Nasza Wspólna Przyszłość z 1987, Karta Biznesu na rzecz ekorozwoju z 1991 r., Deklaracja z Rio de Janeiro z 1992 roku, Deklaracja z Johannesburga „Rio+10” z roku 2002. W wielu krajach były też podejmowane indywidualne akcje wymuszające na koncernach przemysłowych konkretne działania na rzecz środowiska, jak również powstawały nowe organizacje kontrolujące stan środowiska. Jedną z ważniejszych inicjatyw na rzecz ochrony środowiska przyczyniającą się pośrednio do rozszerzania idei zrównoważonego rozwoju była Ramowa Konwencja w Sprawie Zmian Klimatycznych, szerzej znana jako „Protokół z Kioto”, z roku 1997. Wprowadzała ona ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Unia Europejska potwierdziła ustalenia z Rio de Janeiro na konferencji w Amsterdamie w 1997 roku, rozpoczynając tym samym wprowadzanie na terytorium Unii zaczątków wspólnej polityki ekologicznej.

Systemowa ochrona środowiska

W celu prowadzenia badań nad zmianami zachodzącymi w środowisku naturalnym oraz w celu kontroli wypełniania zobowiązań dobrowolnych i wynikających z licznych przepisów prawnych w poszczególnych krajach powoływane są państwowe inspektoraty ochrony środowiska, których zadaniem jest utworzenie systemu monitoringu środowiska. Ze względu na różnorodność możliwych zagrożeń, w skład systemu powinny wchodzić różne (czasem bardzo wyspecjalizowane) jednostki badawcze dysponujące własną siecią zbierania danych. Ich zadaniem jest pomiar stanu zanieczyszczenia środowiska, ocena stanu zagrożeń, oraz przygotowanie prognoz rozwoju zagrożenia i sposobów jego neutralizacji. Najważniejszym elementem prognozy jest określenie szybkości zachodzących zmian (lokalnych lub ich rozprzestrzeniających się), ich ewentualny wpływ na ludność, zwierzęta, rośliny ekosystemy, a nawet wpływ na zmiany krajobrazu i konstrukcji wzniesionych przez ludzi. Pomiary powinny określać źródło emisji, jej rodzaj (substancje chemiczne, promieniowanie, hałas, ciepło), szybkość rozprzestrzeniania się, oraz wskazywać przekroczenie poziomów alarmowych. W razie przekroczenia tych poziomów w systemie powinny być przewidziane procedury umożliwiające szybkie działanie prewencyjne. Obecnie używane sieci pomiarowe (zbierania danych) są modernizowane i łączone w sieci międzynarodowe, posiadające możliwość zbierania danych przy użyciu satelitów. Satelitarne metody pomiaru wykrywają z ogromną precyzją zanieczyszczenia np. zbiorników wodnych substancjami organicznymi (oleje, pestycydy, zmiany temperatury) lub innymi, monitorując jednocześnie cały skażony obszar, z określeniem szybkości rozprzestrzenia zagrożenia, co ułatwia akcje prewencyjne. W Polsce system monitoringu środowiska jest organizowany przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.

Instalacje jądrowe powinny spełniać wszystkie wymagania stosowane do oceny działania instalacji przemysłowych określonych w tzw. koncepcji BAT (Best Available Technology) sformułowanej i zaleconej do stosowania w Unii Europejskiej. Kryteria BAT określają m.in. Dyrektywa Rady 96/61/UE z 24 września 1996 r. dotycząca zintegrowanej kontroli i zapobiegania zanieczyszczeń, oraz OJ L 257 z 10 października 1996 r. (Intergrated Pollution Prevention and Control Directive – IPPC Directive) określającej tzw. „ zintegrowane pozwolenie” na wykorzystanie środowiska do celów gospodarczych. Zapisy te obowiązują w Polsce od 2001 roku. Uzyskanie pozwolenia na działalność przemysłową powinno zawierać opis instalacji (lokalizacja, rodzaj produkcji, stan prawny i organizacyjny, technologia, warunki poboru wody, emisje) , wpływ na środowisko (opis środowiska wokół lokalizacji z określeniem flory i fauny), źródła emisji, wpływ na czystość powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, promieniowanie elektromagnetyczne lub jądrowe, fale akustyczne, przewidywane awarie, sposoby ograniczenia emisji (ochrona powietrza, gleby, wody, gospodarka odpadami), zakończenie eksploatacji, monitoring, analizy zgodności funkcjonowania instalacji z koncepcją BAT ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa pracy instalacji. Jak widać z tego skróconego opisu wymagań proces budowy bardziej złożonych obiektów przemysłowych wymaga niezwykle rozbudowanych i długotrwałych procedur popartych rozległymi badaniami środowiska (hydrologicznymi, geologicznymi, atmosferycznymi np. kierunki wiatrów) i analizami wstępnymi o potencjalnym zagrożeniu. W celu zmniejszenia destrukcyjnego wpływu na środowisko przed przystąpieniem do budowy jakiegokolwiek obiektu przemysłowego, (co jest szczególnie istotne dla zakładów chemicznych, którymi w większości są obiekty powiązane z energetyką jądrową) podejmowane są liczne prace teoretyczne. Najczęściej przeprowadzany jest tzw. bilans materiałowy, polegający na oszacowaniu ilości zasobów środowiska użytych do wytworzenia finalnego produktu zakładu przemysłowego, ilości zasobów zwróconych środowisku w stanie pierwotnym i ilości zasobów przetworzonych traktowanych jako unieszkodliwione odpady.

Przy wzrastającej produkcji energii elektrycznej ograniczenie jej wpływu na środowisko stanowi jedno z ważniejszych zadań współpracy międzynarodowej. Państwa nie są odizolowane od siebie i działania jednego kraju mogą doprowadzić do szkód środowiskowych w sąsiednim. Dlatego bardzo ważne jest stosownie przyjaznych dla środowiska metod pozyskiwania energii elektrycznej.

Wzrastające zapotrzebowanie na tanią energię elektryczną będzie wymuszało dalszy rozwój energetyki jądrowej, która jest przyjazna dla środowiska naturalnego. Energetyka jądrowa jest praktycznie energetyką bez emisyjną. Jedynym trudnym do usunięcia odpadem mającym lokalny niewielki wpływ na środowisko jest ciepło odpadowe. Jego wykorzystanie ograniczy ten wpływ jeszcze bardziej. Należy podkreślić, że przemysł jądrowy jest jednym z bardzo niewielu gałęzi przemysłu unieszkodliwiającym i magazynującym swoje odpady.

Literatura

Rzymkowski Krzysztof, Energetyka jądrowa i środowisko, PTJ Nr 3 Vol. 53 Z3 2010
Rzymkowski Krzysztof, Postępowanie ze skażoną wodą w elektrowniach jądrowych PTJ Nr 3 Vol. 54 Z.3 2011 Warszawa
Rzymkowski Krzysztof, Wpływ energetyki jądrowej na środowisko, PTJ Nr 2 Vol. 62 Z 2 ISSN 551-6846 Warszawa 2019